Türkiye’nin Cumhuriyet oluşunun 99. yıl dönümü…

Hepimiz iyi mi kurulduğunu biliyoruz; hukuki boyutunuysa Murat (*99*)çı yazdı.

(*99*)çı’nın, Meclis Arşivi’nden ulaşmış olduğu belgeler ve o belgelerin hikayesi…

Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yapmış olduğu değişikliklerin yer almış olduğu ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları sayfa. Bu metin Cumhuriyet’in ilânının ilk resmi belgesidir (TBMM Arşivi).

Diyanet İşleri Reisliği’nin Cumhuriyet’in ilânını halka duyurmaları için müftülüklere gönderilmiş olduğu telgraflardan biri (Cumhuriyet Arşivi, 051-0-8-65-35-1).

Anayasa’da değişim

Şimdi, Cumhuriyet’in ilânının hukukî tarafını ve belgenin önemini anlatayım: “Cumhuriyet, bir anayasa değişikliği ile, Büyük Millet Meclisi ‘Kanun-ı Esâsî Encümeni’nin, doğrusu Anayasa Komisyonu’nun 1921 Anayasası’ndaki altı maddenin değişmesi maksadı ile hazırladığı tasarının Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yapmış olduğu 43. oturumunda kabul edilmesi suretiyle ilân edildi. Anayasa’nın ilk maddesine ‘Türkiye’nin yönetim şeklinin ‘Cumhuriyet’, devletin dininin İslâm, resmî dilinin de Türkçe olduğu’ ilâve ediliyordu. Diğer maddeler de Cumhurbaşkanlığı, Başbakanlık ve Hükümet hakkındaydı.

Oylamadan sonrasında derhal reisicumhur seçimine geçildi ve Mustafa Kemal Paşa, Reisicumhur seçildi.”

Komisyonun mazbatası

Meclis’in 29 Ekim 1923 Pazartesi günü yapmış olduğu 43. oturumunda görüşülüp kabul edilen tasarıyı hazırlayan Anayasa Komisyonu; İzmir Milletvekili Yunus Nadi (Abalıoğlu) Bey’in başkanlığında Gelibolu Milletvekili Celâl Nuri (İleri), Dersim Milletvekili Feridun Fikri (Düşünsel), Konya Milletvekili Refik (Koraltan), İzmit Milletvekili İbrahim Süreyya (Yiğit), Muş Milletvekili İlyas Sami Beyler ile Antalya Milletvekili Rasih Hoca (Kaplan)’dan meydana geliyordu.

Celâl Nuri Bey’in Meclis Başkanlığı’na hitaben yazıya döktüğü komisyon mazbatası bugünün Türkçesi ile şu şekilde idi:

“Milletimizi refah ve saadete ulaştırıp tam bir bağımsızlığa kavuşturan ve Allah’ın da takdir etmiş olduğu harpte millî hâkimiyet esası kat’î surette kabul edilmiş ve daima buna riayet edilegelmişti. Bu usulün necib Türk milletine ne büyük muvaffakiyet temin etmiş olduğu aşikârdır. Hâkimiyetin kayıtsız-şartsız millete ilişkin olması ve yönetim usûlünün milletin mukadderatını bizzat ve bilfiil yönetmek esasına dayanması aslına bakarsan ‘Cumhuriyet’ demek olduğundan, saltanatı kati şekilde kaldıran bu kelimenin kullanılıp Türkiye Devleti’nin şeklinin cumhuriyet hükümeti olması hakkında Teşkilât-ı Esasiye Kanunu’nun hususi maddesinin bir fıkra ile açıklığa kavuşturulması hukuk ve uygulama bakımından münasip görülmüştür.

Bir cumhuriyet tesis kılındıktan sonrasında bu cumhuriyetin temsilcisi olan başkanlık makamının da oluşturulması tabiîdir.

Bundan başka, hükümeti teşkil edecek olan başbakanın cumhurbaşkanı tarafınca tayini, sorumluluğun belirlenmesi bakımından zarurî işlerdendir.

Dolayısıyla, hâlen mevcud olan devlet şeklinin tesbiti için Anayasa’nın buna dair bir, üç, sekiz ve dokuzuncu maddeleri aşağıdaki şekilde değiştirilerek açıklığa kavuşturulmuş, devletimizin dininin İslâm, dilinin de Türkçe olduğuna dair hususi bir madde ilâve edilmiştir.

Zikredilen maddeleri kanun hâline getirmek suretiyle Hey’et-i Celîle’ye arz ve teklif ve derhal müzakeresini istirham ederiz.”

Bu tutanak doğrultusunda hazırlanan tasarının Meclis’te 29 Ekim akşamı saat 08.00’de kabul edilip kanunlaşması ile Türkiye’de Cumhuriyet ilân edilmiş oldu.

Ankara’da, Cumhuriyet’in ilân edilmiş olduğu ilk Meclis binası.

“Türkiye Büyük Millet Meclisi Riyaseti Başkitabeti (Genel Sekreterliği) Kavanîn (Kanunlar) Müdüriyeti” antetli kâğıda yazılmış olan 364 numaralı ‘Teşkilât- ı Esasiye Kanunu’nun bazı mevaddının tâdiline’ doğrusu ‘Anayasa’nın bazı maddelerinin değiştirilmesine’ dair kanun şu şekilde idi: “

Birinci Madde: Hâkimiyet, bilâ kayd ü koşul milletindir. İdare usulü halkın mukadderatını bizzat ve bilfiil yönetim etmesi esasına müsteniddir (dayanır). Türkiye Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyet’tir.

İkinci Madde: Türkiye Devleti’nin dini, din-i İslâm’dır. Resmî lisanı Türkçedir.

Üçüncü Madde: Türkiye Devleti Büyük Millet Meclisi tarafınca yönetim olunur. Meclis, Hükümet’in inkısam etmiş olduğu şuubât-ı idareyi (ayrı ayrı bölümlere ayırdığı idarî işleri) İcra Vekilleri vasıtasıyla yönetim eder.

Dördüncü Madde: Türkiye Reisicumhuru, Türkiye Büyük Millet Meclisi Heyet-i Umumiyesi tarafınca ve kendi âzası meyânından bir intihap (seçim) devresi için intihap olunur (seçilir). Vazife-i riyaset (başkanlık görevi), yeni Reisicumhur’un intihabına (seçimine) kadar devam eder. Tekrar intihap olunmak (seçilmek) caizdir.

Beşinci Madde: Türkiye Reisicumhuru, devletin lideridir. Bu sıfatla lüzum gördükçe Meclis’e ve Heyet-i Vekile’ye riyaset (hükümete başkanlık) eder.

Altıncı Madde: Başvekil, Reisicumhur tarafınca ve Meclis âzası meyanından intihap olunur (Meclis üyeleri arasından seçilir). Diğer vekiller Başvekil tarafınca gene Meclis âzası arasından intihap olunduktan sonrasında hey’et-i umumiyesi (hepsi) Reisicumhur tarafınca Meclis’in tasvibine arzolunur. Meclis hâl-i içtimada (emek verme döneminde) değil ise keyfiyeti tasvip Meclis’in içtimaına tâlik olunur (toplantısına ertelenir).

18 Rebiyülevvel 1342 ve 29 Teşrinievvel (Ekim) 1339 (1923)”.

Müftüler göreve getirildi

Meselenin temeli, Meclis’in yeni bir devlet kurmaya değil, mevcut yönetimin adını koymaya karar vermesi idi…

Cumhuriyet’in ilânı, Ankara’da 101 pâre top atılarak kutlanırken sonucu memleketin dört bir tarafına duyurma işi de müftülüklere verildi. Evkaf ve Şer’iye Vekâleti’nin talimatı ile Türkiye’deki tüm müftülüklere telgraflar gönderen Diyanet İşleri Reisliği, müftülerden artık Cumhuriyet ile yönetim edileceğimizi halka duyurmasını istedi.

Bu sayfada Meclis’in Anayasa’da 29 Ekim 1923’te yapmış olduğu değişikliklerin yer almış olduğu ve Meclis kâtiplerinin yazdıkları metnin orijinali, doğrusu Cumhuriyet’in ilânının ilk resmî belgesi içeriyor.

1920’de oluşturulan ilk Meclis, bu tahta okul sıralarında çalışmıştı.