CÜMLE
Bir duyguyu,düşünceyi, isteği, gidişatı, vakayı anlatan –yargı değeri taşıyan- kelime veya kelime dizisidir. Cümlede anlam mevzusu iki başlık altında araştırılabilir.
ANLAM İLİŞKİLERİNE GÖRE CÜMLELER
EŞ ANLAMLI CÜMLELER Aynı düşüncenin, eş veya yakın anlamlı kelimeleri kullanarak, en az iki ayrı şekilde ifade edilmesidir.
Bunun için o cümledeki anahtar kelimeleri doğru bulmak ayrıca, cümlede kullanılan ilgeç ve bağlaçlara da dikkat etmek gerekir. Gelişmiş dillerde aynı duygu, aynı düşünce veya aynı gidişat değişik cümlelerle anlatılabilir.
· Bir şiirin hoşluğu, dışında bıraktığı sözcüklerin sayısı ile doğru orantılıdır.
· Bir şiirde kullanılan kelime rakamı ne kadar az ise, şiir o kadar hoş olur.
· En iyi şiir en az rakamda sözcükle yazılır.
· Bu kadehin yarısı suyla dolu.
· Bu kadehin yarısında su yok.
YAKIN ANLAMLI CÜMLELER
Eş anlamlı cümlelerde, biri öbürünün yerini yakalayabilecek iki cümle mevzubahisi idi.
Buraya kadar eş anlamlılık mevzubahisidir. Ancak ikinci cümlede “bu çalışmadan zevk almak” gibi bir detay vardır. Bu detay nedeniyle bu cümlelere yakın anlamlı cümle diyoruz.
· Gerçekten kitap okumak isteyenler, farklı yollara müracaat eterek kitabın aydınlığından faydalanabilirler.
· Örneğin kitaba ödenecek para, kitapseverler arasında bölüşülerek okumanın tadına varmak, hiç de düşünülmeyecek bir usul değildir.(1996/ÖĞRENCI YERLEŞTIRME SINAVI)
KARŞIT ANLAMLI (TERS ANLAMLI) CÜMLELER
Anlamca birbirinin tersi olan kelimelerin kullanılmasıyla kurulan cümlelerdir.
Bu sebeple bir kelimenin negatifi ile negatifi arasında terslik yoktur. Zira zıtlık, değişik iki kavram arasında olur:
· Merdivenden iniyordu.
· Merdivenden inmiyordu.(negatif)
· Merdivenden çıkıyordu.(karşıt)
NEDEN – NETICE CÜMLELERİ Yüklem gidişatındaki eylemin, hakikat anlatılmak istenen yargının reelleşme nedeninin belirtildiği cümlelerdir. Bu cümlelerin yüklemine “niye?” , “neden?” sualleri sorulduğunda bu sualler yanıtsız kalmaz. Yan cümle esas cümlede anlatılan eylemin niye reelleştiğini ya da reel belirtir.
Neden-netice cümlelerinde neden ilgeçleri kullanılır.
· Sana destek etmek için geldim.
· Mekteplerin açılmasıyla giderler arttı.
· Bir daha fikir diye üzülüyor.
· Seni uyandırmayalım diye radyoyu açmadık.
· Derse yetişmek için erken kalktım.
· Konuşmasını yapmak üzere kürsüye geldi.
Bazı zarf-fiil ilaveleri ve ad çekim ilaveleri kullanılır.
· Fazla ışık gözlerime hasarlı olduğundan perdeleri çektim.
· Davetli geldiğinden sinemaya gidemediler.
· Soğuklardan elleri ince ince yarılmıştı.
Sebep-netice ilişkisi bağımsız iki cümle ile de ifade edilebilir.
· Çiçekleri gece sula; daha ivedi gelişir.
· Bir daha böyle konuşma; beni üzüyorsun.
· Şu an bir şey açıklayamam; kitabı henüz tamamla.
Bu örneklerde birinci cümlede ifade edilen eylem, ikinci cümlede ifade edilen eylemin sebebi vaziyetindedir.
Bu cins ifadelerde neden cümlesi ile netice cümlesinin yerleri değiştirilebilir. “Yukarıyadaki numaralanmış cümlelerden hangisi kendinden evvelki cümlenin gerekçesi gidişatındadır?” cinsinde çıkan sualleri doğru yanıtlamak için şöyle bir yola müracaat etilebilir: Şayet bir cümlede ifade edilen eylemin sebebi soruluyorsa bu eyleme “Niye?”, “Neden?” sualleri sorulur. Hangi cümle bu sualin yanıtı ise neden veya bahane olan cümle budur.
ŞART CÜMLELERİ Birinin reelleşmesi öbürünün gerçekleşmesi şartına bağlı cümlelerdir. Şartlı cümlelerde birinci kısım şart, ikinci kısım de o şarta bağlı olarak ortaya çıkan neticedir.
Şart anlamı-se(-sa), ise ve bazı zarf-fiil ekleriyle (-dıkça, -dikçe) sağlanır.
· Beni arasa, kendisiyle fikir.
· Ne demek istediğimi, bu şiiri okursa anlar.
· Güldükçe güller açılır, ağladıkça inciler saçılır.
Dikkat · Cümleye istek, dilek anlamı katan –se, -sa ile şart anlamı veren –se, -sa’yı karıştırmamak gerekir. · İstek cümlelerinde –se, -sa eki almasına karşın, şart anlamı yoktur. ·Otobüsle gelmese de trenle gelse. · Öyle yapmasa da böyle yapsa.
KARŞILAŞTIRMA CÜMLELERİ Karşılaştırma, iki ünite, iki nesne, iki şahıs arasında yapılan bir mukayese etmedir. Karşılaştırmanın reelleşmesi bir değer yargısı veya bir miktarın ortaya konmasına bağlıdır. Karşılaştırma; eşlik, değişiklik, üstünlük gibi farklı vaziyetleri ifade etmek emeliyle yapılır.
kelimeler ve ilaveler kullanılarak yapılabilir.
· Bundan daha uyuşuk birini tespit edemedin mi?
· Bu çalışmayla daha iyi bir puan alabilirdin.
· Sağlığım düne göre hayli iyi sayılır.
· Tiyatro da sinema kadar tesirli bir sanattır.
· Bu vakaya hiçbiriniz benim kadar coşamazsınız.
SEZGİ-TAHMİN CÜMLELERİ Bir vakanın, henüz reelleşmeden olacağını sezmektir.
Varsayım ise daha çok; akla, sezgiye veya bazı bilgilere direnerek gelecekteki bir şeyi, bir vakayı kestirmektir.
· Bu konuşmalardan sonra benden bir şey isteyeceğini anlamıştım.
· Sesini çıkarmamandan, oraya gitmeyeceğini kavramıştım.
ÖNYARGI CÜMLELERİ Bir kimse veya şeyle alakalı olarak belli koşullara, vaka veya görüntülere direnerek evvelden edinilmiş pozitif ya da negatif yargıdır.
· Bu roman Peyami Safa’nın ise hoştur.
· O, bu mevzuda doğru haber yazmaz.
· Bu film varken o programın izleneceğini pek sanmıyorum.
EŞİTLİK ANLAMI TAŞIYAN CÜMLELER Denklik, bir şeyin hak geçmeyecek biçimde bölüştürülmesi, paylaşılması; bir tamdan herkesin aynı oranda hisse alması demektir.
· Ekmeği bütün ortasından bölerek yarısını kardeşime verdim.
· Bu şirketteki ortaklığımız yarı yarıyadır.
· Güreşçiler yenişemeden berabere kaldılar.
IHTIMAL CÜMLELERİ Ihtimal, bir eylemin reelleşme olasılığıdır.
Hayıflanmada özne edilgendir. Yeis dinlenen şeyde özne etken değildir. Pişmanlıkta öznenin yaptığı bir eyleme karşı dinlenen bir tepki mevzubahisiyken, hayıflanmada vakanın natürel akışı içinde reelleşmesi mevzubahisidir. Bu vaziyeti ifade eden kelimeler “eyvah, yazık” gibi kelimelerdir.
· Yaz göç ediyor, ne yazık yeniden sonbahar.
· Eyvah, ne yer, ne yar kaldı; gönlüm dolu ah u çeper kaldı.
YAKINMA CÜMLELERİ Yakınma, bir gidişattan hoşnut olmamak, sızlanmak, sıkıntılılığını dile getirmek demektir. · Mevzudan mevzuya sıçrayan, başlığı ile içeriği birbirine uymayan yazılar bizi çok yormaktadır.
· Bu mevzuda, öğrenen öğren herkes konuştuğu için bir cinsli işimizi yapamıyoruz.
· Keşke o gün sinemaya götürmeseydim.
· Ona çehre kere açıkla, dinlemez ki!
· Bir de aldığı gibi getirmesini bilse.
TASVIR CÜMLELERİ Bir varlığa, bir şeye has kalitelerin belirtilmesidir. Tasvirde temel olan, bir nesnenin veya şeyin değişmez, özel kalitelerini saymak ve kavramı tam öğeleriyle, yetersizsiz ve değişmez bir cümle halinde belirtmektir. En kısa biçimiyle tasvir “bu nedir?” sualine yanıt veren cümlelerdir.
· Bir işte veya bir yerde kullanılan eşya veya aletlerin tamamına ekip denir.
· Duygu tasarıyı, bir duyguyu anlatmak için yapılan tasarıdır.
· Lirik şiir, duyguların çok tesirli ve heyecanlı bir şekilde dile getirildiği şiir cinsidir.
ÖNERİ CÜMLELERİ Bir problemi çözmek üzere ileri sürülen fikir veya düşünceye teklif denir.“Bana göre şöyle olabilir” sözü teklifin esas anlamıdır.
· Türk şiir geleneğine bağlı kalmakla beraber Fransız şiirinden de yaralanalım.
.
